ارگ کریم خان زند شیراز

شهرها و روستاهای بسیاری در کشورمان وجود دارند که نام شان را به عنوان مقصد گردشگری شنیده ایم و کم و بیش از جاذبه های آنها نیز خبر داریم.
در تک تک این شهرها می توان آثاری کم نظیر را یافت که در دوره های مختلف تاریخی ایجاد شده اند و امروز چشم ها را به خود خیره می سازند.
شیراز یکی از شهرهای پرطرفدار و نام آشنا میان گردشگران ایرانی و خارجی است.
در این شهر حتا می توانید برای ثانیه های تان هم برنامه ریزی کنید و همیشه گزینه ای برای بازدید و خوشگذرانی داشته باشید.
جاذبه های تاریخی این دیار از جمله زیبایی های آن هستند که می توانید ساعاتی خوش را در آنها بگذرانید.
حتما تا به حال تعریف فضای دل انگیز حافظیه و سعدیه را شنیده اید و از حال خوش آرامگاه های این دو شاعر بزرگ می دانید.
باغ های تاریخی هم که جای خودشان را دارند و در محیطی باصفا گشت و گذار در تاریخ را برای تان فراهم می کنند.
از مساجد تاریخی نیز نمی توان چشم پوشید و از بازی رنگ و نور در نصیر الملک و یا ستون های حجاری شده مسجد وکیل سخن نگفت.
این شهر آن قدر جاذبه دارد که می توانید روزها در آن به گشت بپردازید و حسابی لذت ببرید.

در میان شهر، این ارگ کریم خان است که ما را به سوی خود می خواند
و می خواهد در مرور گذشته این دیار غرق مان سازد. با ما همراه شوید
و به این ارگ تاریخی قدم بگذارید تا برای تان از تاریخچه و معماری اش سخن بگوییم…

چرا ارگ کریم خان؟

ارزشمند از دوران زندیه است
یکی از آثار تاریخی مهم شیراز است.
شب های دلپذیری را می توانید در کنار این ارگ سپری کنید و از دیدن شکوه آن لذت ببرید.

آشنایی با ارگ کریم خان زند

در مرکز شهر شیراز و شمال شرق میدان شهدا، بنایی عظیم توجه را به خود جلب می کند که یادگاری ارزشمند از دوران زندیه به شمار می رود.
نامش ارگ کریم خان است و با دیوار و برج و بارو از دیگر قسمت های شهر متمایز می شود.
اَرگ گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور است که نمونه های متنوعی از آن در معماری قدیم به چشم می خورد.
این واژه در لغت نامه هخدا به قلعه کوچکی گفته می شود که در میان قلعه‌ای بزرگ ساخته شده باشد.
بسیاری بر این عقیده اند که ارگ کریم خان نشانه ای از ارگ های دیگر همچون بم ندارد.
گفته می شود کریم خان زند تحت تاثیر معماری صفویه میدان بزرگی را در شهر شیراز ساخت و ضلع غربی این میدان را به کاخ اندرونی خود و جایی برای اسکان خانواده سلطنتی اختصاص داد که به اشتباه آن را ارگ نامیدند.

این ارگ زمانی محل زندگی کریم خان زند بود و به همین سبب با نام کریم خانی مشهور شد.
ارگ کریم خان سرد و گرم روزگار را چشید و پا برجا ایستاد تا امروز به یکی از مهم ترین دیدنی های شیراز و برجسته ترین یادگاری سلسله زندیه بدل شود و گردشگران را به سوی خود بکشاند.
این بنا در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاریخچه ارگ کریم خان زند

کریم خان پس از تکیه زدن بر تخت سلطنت، شیراز را به عنوان پایتخت پادشاهی اش برگزید
و به مرور زمان سازه های متعددی را در آن بنا نهاد. وی طرح جالبی از ساخت و ساز را در سر داشت؛
این طرح آمیزه‌ای از معماری خاص صفوی و یادمان‌های به جا مانده از تخت جمشید بود که چهره شیراز را دگرگون می کرد.

ارگ کریم خان یکی از همین بناها بود که بین سال های ۱۱۴۵ تا ۱۱۴۶ خورشیدی ساخته شد تا محل استقرار حکومت باشد.
کریم خان بهترین معماران آن دوران را به کار گماشت تا شاهکاری را برای او خلق کنند.
مصالح این بنا از بهترین نوع و از داخل و خارج کشور تهیه شدند و ساخت بنا در کمترین زمان ممکن به پایان رسید.

با از هم پاشیدن سلسله زندیه و روی کار آمدن قاجارها، این بنا به محل زندگی فرمانروایان محلی تبدیل شد.
عبدالحسین میرزا فرمانفرما، شاهزاده قاجاری، در دوره حکمرانی اش بر فارس دستور داد تا مینیاتورهای نقاشی شده در این بنا را مرمت کنند و چهره این ارگ را سر و سامان دهند.

هر کدام از فرمانروایان، با اعمال سلیقه شخصی خود، دخل و تصرف هایی در بنا ایجاد کردند
که از جمله آنها ایجاد عمارت هایی در حیاط بود که چهره نامناسبی به ارگ داد.
آنها نقاشی‌های دوران زندیه را نیز پوشاندند و تزیینات دیگری را ایجاد کردند.
برای انجام این کار سطح دیوار را با تیشه تراشیدند چرا که گچ به راحتی روی لایه‌های قبلی گچ قرار نمی گرفت.

در زمان سلطنت سلسله پهلوی و در سال ۱۳۱۰ به دنبال ساخت مرکز شهربانی، ارگ به عنوان زندان مورد استفاده قرار گرفت و متحمل آسیب هایی جدی شد.
در سال ۱۳۵۰ مسوولیت این ارگ را برعهده اداره فرهنگ و هنر وقت گذاشتند و ارگ کریم خان تحویل دفتر فنی حفاظت آثار باستانی شد.
امروزه نیز این بنای عظیم زیر نظر سازمان میراث فرهنگی جمهوری اسلامی ایران اداره می‌شود.

هوشنگ اسفندیاری – سرپرست کارگاه مرمت ارگ کریم خان- پژوهشی را در رابطه با بنای ارگ کریم خان زند انجام داده
و به نکاتی درباره معماری و توصیف محوطه و نقوش و تزیینات این بنا دست یافته است.
امروزه قسمت‌هایی از این بنای ارزشمند توسط گروه‌های کارشناس مرمت احیا شده‌ اند
اما هنوز هم جای قسمت‌هایی از طرح‌ها و نقاشی‌ها و مقرنس‌های سقف ها در این اثر خالی است و روز به روز بر شدت آسیب افزوده می شود.

معماری ارگ کریم خان

مساحت ارگ برابر ۴۰۰۰ متر مربع است و در مرکز محوطه ای به مساحت ۱۲۸۰۰ متر مربع قرار دارد.
در ساخت مجموعه ارگ کریم خان از دو معماری مسکونی و نظامی استفاده شده است.
در بیرون بنا این معماری نظامی است که جلوه گری می کند.
۴ برج با ارتفاع ۱۴ متر و دیوارهای مرتفع ۱۲ متری که ضخامت شان در پایه ۳ متر و در بالا ۲٫۸ متر است، حکایت از کاربری دفاعی بنا دارند.
خندقی که در آن زمان دور تا دور بنا وجود داشته نیز نشان دهنده امنیت بالا و اهمیت ویژگی دفاعی بنا است.
نکته جالبی که در مورد برج ها وجود دارد این است که یکی از آنها مانند برج پیزا کج شده بود.
این مساله در آن زمان به جاذبه ای برای این سازه تبدیل شد اما روند توقف کج‌شدگی این برج باید به لحاظ فنی و مهندسی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.

در بخش درونی ارگ اما با فضای متفاوتی مواجه می شویم؛
فضایی با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آبنماها و باغچه‌ها که همگی از ظرافت خاصی برخوردارند.
در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب بنا یک ایوان دیده می شود که شش اتاق مسکونی در دو طرف آن قرار دارد.
ضلع شرقی سازه نیز به حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی اختصاص یافته است.
همگی اینها ویژگی مسکونی ارگ را نشان می دهند.

بیشترین مصالح به کار رفته در بنا آجر و سنگ است. سنگ مرمرهای بنا را از تبریز به اینجا آورده اند
و سنگ آهک هایی نیز در ساختار بنا دیده می شود که معروف به گندمک هستند.
بر روی سنگ‌ها علامت هایی به چشم می خورد که منحصر به سنگ‌تراشِ سازنده آن قطعه بوده و به منزله مهر سنگ‌تراش هستند.

بخش های مختلف

۱- محوطه و نمای بیرونی

دیوار های آجری کنگره دار با ارتفاع ۱۲ متر قسمت بیرونی ارگ را تشکیل می دهند
که بسیار ضخیم و نفوذناپذیر هستند و بیشترین ضخامت دیوارها در این بنا متعلق به دیوارهای بیرونی ارگ است.
در لبه‌های دیوار جان پناه های متعددی به چشم می خورند که فضای بسیار مناسبی جهت دیده‌بانی و تیراندازی به هنگام جنگ بوده اند.
در این دیوارها درقسمت بالا ناودان هایی سنگی جهت باران تعبیه شده است و نیز مزغله هایی (شکاف) جهت تیراندازی دیده می شود.

در هر گوشه از این دیوارها یک برج ۱۴ متری از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده است که عمق پی هر یک از آنها به ۶ متر می رسد.
این برج ها سه طبقه مجزا دارند و راه پله‌هایی به صورت دَوَرانی دسترسی به طبقات مختلف آنها را ممکن می کنند.
در طبقات این برج ها دو اتاق وجود دارد؛ یکی جهت استراحت نگهبانان و دیگری برای نگهداری اسلحه.
این برج ها دری به پشت دیوارها دارند و دسترسی به آنها از درون ارگ ممکن است.

طرح این برج‌های دایره‌ای شکل در چهار گوشه بنا، به وفور در پلان کاروانسراهای دوره صفوی به چشم می خورد.
در هنگام ساخت برج شمال غربی معماران به این نتیجه رسیدند که خاک این قسمت برای ایجاد برج بزرگ ارگ مناسب نیست و ممکن است در آینده سازه نشست کند.
به همین علت محل ساخت بنا را چند متر به سمت غرب کشیدند و شکل کلی این بنا به صورت یک ذوزنقه‌ ناقص درآمد.

در نمای بیرونی ورودی ارگ یک تابلوی کاشیکاری متعلق به دوره قاجار دیده می شود که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است.
در ضلع شرقی بالای در ورودی در قسمت داخلی بنا نیز کاشیکاری هایی وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته است.

به طور کلی در ظاهر بنا و حتا در محوطه داخلی تزیین زیادی دیده نمی شود و تنها تزیینات موجود، در نمای داخلی اتاق ها هستند.
تنها تزیینات بیرونی، نقوشی در طرح‌های نیمه خوشه انگوری و رفت و برگشت مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج هستند که با آجر ایجاد شده اند.

در دور تا دور لبه بام، چندین شیرسر دیده می شود.
شیرسر نوعی سایبان از جنس چوب است که تزیینات ظریف و زیبایی دارد و علاوه بر دادن جلوه متفاوت به ساختمان کاربردهایی همچون جلوگیری از تابش نور آزار دهنده آفتاب و ایجاد سایه نیز داشته است.
این عنصر سر پناهی برای مواقع بارش باران و برف نیز بوده و از نمای ساختمان در برابر نزولات آسمانی نیز محافظت می کرده است.

شیرسرها در ارگ کریم خان از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاق‌ها جلوگیری می کردند
و در هنگام بارندگی محافظ خوبی برای پنجره‌های بزرگ گره چینی بودند.

۲- اتاق ها

قسمت‌های مسکونی ارگ در ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی آن قرار دارند.
در هر کدام از این بخش ها ایوانی با دو ستون سنگی دیده می شود که شش اتاق در دو طرف خود دارند.
جالب است بدانید در زمان قاجار ستون های سنگی ایوان ها را با یکدیگر جا به جا کردند.

در داخل اتاق ها این عناصر معماری دیده می شوند:

دوال و تاقچه پایین و بالای آن: دوال عنصری است که بعد از کلاف بندیِ پای طاق ها و بر روی پنجره ها، جرزها و بالای تاقچه ها می سازند.
این عنصر با گچ و به شکلی ساده که برجسته تر از دیوار است ساخته می شود.
داخل طاقچه‌های بالای دوال مزین به نقوش تذهیبی است که از سه بخش تشکیل شده است:
یک نقش بزرگتر در وسط و نقش شاپرک در بالا و پایین آن. بالای تاقچه های پایین نیز کتیبه هایی دیده می شوند که چهره خاصی به بنا بخشیده اند.

سردر: به مدخل اصلی ورودی اتلاق می شود.

ازاره‌ها: قسمتی از پایین دیوار که آن را با سنگ و کاشی می پوشانند.

ارسی: پنجره مشبکی که به صورت بالارو باز می شود و تزیینات شیشه رنگی نیز در آن استفاده می کنند.

پستو: اتاق کوچکی که در پشت اتاق دیگری می سازند تا اشیا و لوازم خانه را در آن نگهداری کنند.

مقرنس: یکی از عناصر تزیینی معماری و پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه‌هاست.
مقرنس‌ها طبقاتی روی هم ساخته شده هستند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به کار می‌روند.
نقوش مقرنس سقف ها در هر یک از اتاق های ارگ کریم خان کاملا منحصر به فرد است.
تنها در دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی سقف ها مقرنس کامل دارند و دو برابر طاق های معمول در ارگ بر روی آنها کار شده است.

قطاربندی: مقرنسی است كه در یک خط مستقیم كار شده باشد مانند مقرنس بین طاق و ديوار‌های یک اتاق.

اتاق‌های ارگ کریم خان از داخل به هم مرتبط هستند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی می توان در آنها رفت و آمد داشت.
ورودی اتاق‌ها دقیقا رو به روی هم قرار دارند و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق دیده می شود.
اتاق های کوچک، بالای راهروها قرار گرفته اند. چهار اتاق در هر ضلع مزین به مقرنس و تزییناتی چنینی هستند؛
اما در نقاشی آنها از مواد و مصالح با کیفیت پایین استفاده شده است.

در قسمت پشتی اتاق های کوچک، پستویی وجود دارد.
در هر ضلع در دو طرف شاه نشین راهروهای کوچکی نیز تعبیه شده است که راه ارتباطی با محوطه محسوب می شوند و هیچ ارتباطی با اتاق های اصلی ندارند.
در راهروها اتاق های کوچکی نیز ساخته اند که توسط پلکانی به راهروی پایین متصل می‌شوند و بیشتر جهت استراحت غلامان مورد استفاده قرار می گرفتند.

۳- شاه نشین

شاه‌نشین قسمتی آفتاب گیر از خانه است که بزرگتر و دارای سقفی مرتفع تر از سایر اتاق ها بوده و به آن سه دری یا پنج دری نیز می گویند.
در اضلاع شمالی، غربی و جنوبی ارگ کریم خان شاه نشین هایی وجود دارد که با عنوان تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه نیز خوانده می شود.

شاه نشین شمالی مناسب زمستان است و به هنگام برودت هوا مورد استفاده قرار می گرفته است.
دو ستون جلوی این شاه نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته شده اند و بر روی آنها تزیینات گل شاه عباسی دیده می شود.
در این شاه نشین یک نیم کاسه مقرنس وجود دارد که رو به حیاط است و زیر آن بخاری قرار دارد.
قسمت دوال زیر سقف نیز با مقرنس تزیین شده و سقف کاذب چوبی داشته است. اتاق های شمالی کاملا قرینه قسمت جنوبی هستند.

شاه نشین اصلی، شاه نشین ضلع غربی است که که کاربردی تابستانه دارد و روبه روی حوض بزرگ واقع شده است.
این شاه نشین ستون های چوبی با تزیینات مارپیچ دارد. چوب این ستون ها یک تکه و از درخت سرو است و در قسمت بالای آن تزیینات مقرنس خودنمایی می کند.

شاه نشین جنوبی در تمام ایام سال مورد استفاده قرار می گرفته و فضایی چهارفصل بوده است.

۴- حوض های آب و سیستم آبرسانی

آب ارگ کریم خان از آب قنات رکن آباد معروف به رکنی تامین می شده است؛
این آب بهترین آب شیراز از لحاظ املاح معدنی بوده و امروزه با خراب شدن این قنات سیستم آبرسانی ارگ نیز از میان رفته است.

در جلوی هر ایوان، حوض چهارگوشی وجود دارد. حوض های مجموعه ارگ کریم خان از سنگ‌های یکپارچه هستند و فواره هایی در آنها دیده می شود.
جنس سنگ این حوض ها از نوع آهکی است که به اتابک شهرت دارد.
این نوع حوض ها در برابر آب و فرسایش آن مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می دهند.

آبراهه‌ای در امتداد حوض‌های شمالی و جنوبی مجمموعه وجود دارد که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی می رسد.

۵- حمام ارگ

حمام ارگ را می توان جزو اولین حمام‌های اختصاصی با این سبک در ایران به شمار آورد.
این حمام دست نخورده ترین بخش ارگ بوده و برای استحمام خانواه سلطنتی کاربرد داشته است.
این حمام مانند بسیاری از حمام های قدیمی سربینه (رختکن) دارد که در آن چهار سکو جهت نشستن و تعویض لباس دیده می شود.
در زیر سکوهای سربینه می توان محل گذاشتن کفش و بسته لباس را نیز مشاهده کرد.

در وسط سربینه حوض هشت گوشی خودنمایی می کند و در گوشه ای از این قسمت محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان تعبیه شده است.

سربینه تنها محل تعویض لباس نبوده و کارهای دیگری نیز در آن صورت می گرفته است که برخی از آنها عبارتند از:
حجامت، خالکوبی، مشت و مال، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن و …

یک راهرو سربینه را به گرم خانه متصل می کند که شامل ۳ قسمت است: فضای گرم خانه، خزینه و نورخانه

خزینه نیز دارای چند قسمت است که عبارتند از: دیگ مسی نصب شده در وسط که در زیر آن آتش روشن می کرده اند و دو حوض طرفین با آب ولرم.

کانال‌هایی جهت جریان هوای گرم در گرم خانه وجود دارد که به زیر دیگ خزانه متصل هستند.

راه دسترسی

آدرس: استان فارس، شیراز، شمال شرقی میدان شهدا

برای دسترسی به این اثر با وسایل نقلیه عمومی می توانید از دو راه اقدام کنید:

مترو: ایستگاه زندیه نزدیک ترین ایستگاه به ارگ است و پس از آن حدود ۱۰ دقیقه پیاده روی تا میدان شهدا در پیش دارید که البته می توانید آن را با تاکسی نیز طی کنید.

اتوبوس: برای رسیدن به ارگ اتوبوس هایی را انتخاب کنید که در مسیرشان از میدان شهدا می گذرند.
در این میدان از اتوبوس پیاده شده و چند قدم آن طرف تر ارگ را ببینید.

اطلاعات بازدید

زمان بازدید: شش ماه اول سال از ۰۸:۰۰ تا ۲۰:۳۰ و شش ماه دوم سال ۰۸:۰۰ تا ۱۹:۳۰

هزینه بازدید: ۳۰۰۰ تومان برای اتباع ایرانی و ۲۰۰۰۰ تومان برای اتباع خارجی

دیدنی های اطراف

موزه پارس در فاصله ۴۵۰ متری

بازار وکیل در فاصله ۶۵۰ متری

مسجد وکیل در فاصله ۷۰۰ متری

حمام وکیل در فاصله ۵۵۰ متری

نظرات خارجی ها

شیراز از آن دسته شهرهایی است که گردشگران خارجی حتما در سفرشان به ایران سری به آن می زنند و از بناهای آن دیدن می کنند.
در ادامه نظرات همین گردشگران را در مورد ارگ کریم خان می خوانیم که در وبسایت تریپ ادوایزر منتشر شده اند:

گردشگری از کانادا | ۴ اردیبهشت ۱۳۹۷

باغی محصور در میدان شهر

من ۲۰۰۰۰۰ ریال برای ورود به این باغ در مرکز شیراز پرداخت کردم. اگر شما در سایر باغ های ایران بوده باشید اصلا این اثر به چشم تان نمی آید.
فواره ها کار نمی کنند و به نظر من موارد خیلی زیباتری در این کشور وجود دارند.

گردشگر لهستانی | ۲۱ فروردین ۱۳۹۷

یک مکان تاریخی

اینجا یک مکان تاریخی زیباست. متاسفانه به نظر من ظاهر این بنا بسیار بهتر از درون آن است؛
اما در داخل باغ شما می توانید سوغاتی هایی با قیمت مناسب را پیدا کنید.
خیلی حیف است که نمی توانید به داخل برج ها و بالای دیوارها بروید و متاسفانه مانند هر جا در ایران – گردشگران تقریبا ۵ یورو پرداخت می کنند و ایرانیان کمتر از ۱ یورو!

گردشگر عربستانی | ۱۸ اسفند ۱۳۹۶

اینجا را ببینید و از لیست حذفش کنید

چشم نوازترین قسمت این بنا نمای بیرونی آن است و گشت و گذار در پیرامون بنا کافیست.
در درون فقط چند اتاق خالی وجود دارد و یک یادمان که روزگاری اینجا زندان بوده است.

گردشگر انگلیسی | ۱۶ بهمن ۱۳۹۶

یک ارگ بزرگ

اینجا یک ارگ بزرگ است که آن را شبیه یک قلعه قرون وسطایی ساخته اند.
کاشی کاری ها و تزیینات جالبی در اینجا وجود دارد.

گردشگر استرالیایی | ۲۸ آبان ۱۳۹۶

ارزشش را ندارد

فقط در اطراف آن راه بروید و هزینه خود را صرفه جویی کنید.
خارج آن بسیار بهتر از داخل است.
شب های زیبایی را در اینجا تجربه خواهید کرد و بعضی اوقات گروه های موسیقی در مجاورت ارگ برنامه دارند.